Sài Gòn có hàng trăm con đường mặt tiền sôi động suốt ngày đêm, thể hiện nhịp sống khẩn trương không một phút giây ngừng lặng của đô thị lớn nhất nước. Và cũng như tất cả những thành phố khác trên thế giới, phía sau những con đường là hàng ngàn ngõ hẻm, đan nhau như mạng nhện, cài nhau như chân rết… tạo thành những không gian sống tương đối tĩnh lặng của hàng triệu cư dân.

Hẻm ở các quận trung tâm thành phố là khu vực đô thị đã hình thành hàng trăm năm. Đó là những hẻm tráng xi măng bằng phẳng sạch sẽ, tương đối thẳng, thường là hẻm cụt. Dân cư đa phần là công chức, nhà cửa xây dựng khá ổn định, kiến trúc hài hòa. Những ngôi biệt thự nhỏ, vài căn nhà phố, một hai ngôi nhà cao tầng nhưng tất cả đều mang vẻ trầm lặng sau những bức tường cũ loang lổ vôi và những cánh cổng sắt tróc sơn mỗi lần đóng mở kêu kin kít. Nhiều hẻm yên tĩnh đến mức hầu như không có ai đến đó dán các tờ quảng cáo, các số điện thọai dạy kèm học thêm khoan cắt bê tông… Trong hẻm rợp mát giàn bông giấy, bông hoàng anh… những cành hoa rực rỡ trên nền lá xanh mướt vươn ra từ sau song sắt trên cao. Có lần nào đó bạn hãy rẽ vào một hẻm nhỏ để tránh con đường ầm ào như cơn lũ ngoài kia, đi xe chầm chậm trong hẻm bạn sẽ thấy lòng chợt bình yên lạ lùng.

Hẻm ở các khu vực khác dân cư đông đúc đến từ nhiều tỉnh thành, có gia đình đã vài đời ở Sài Gòn nhưng cũng có người chỉ ở nhà thuê. Trong hẻm nhà cửa lô xô ra vào, nhà trệt nhà lầu chen nhau. Gác gỗ mái hiên mạnh nhà nào nhà nấy chìa ra che mát hẻm nhỏ. Giống như đường làng quanh co, hẻm cũng có nhiều ngõ ngách rộng hẹp bất ngờ, có khi chỉ đủ cho một xe máy đi cũng có khi phình rộng tạo thành một khỏang sân cho lũ trẻ chơi đùa. Có hẻm vẫn còn có ngôi chùa nhỏ, ngày rằm mùng một tiếng mõ nhẹ nhàng mùi nhang thơm vẫn len vào từng ngôi nhà. Mỗi sáng đầu hẻm có xe bán hủ tiếu, bánh mì, cà phê quán cóc vài chiếc ghế nhựa… cha mẹ đưa con đi học, đi làm hay ghé ăn sáng uống cà phê. Dù vội đến đâu họ cũng dành thời gian đọc qua vài tờ báo rồi chuyền nhau những tin quan trọng. Bàn tán trao đổi sôi nổi mươi phút rồi ai nấy vội vã bước vào một ngày mưu sinh. Ban ngày thỉnh thoảng có vài gánh hàng rong tiếng rao len lỏi trong ngoằn ngoèo hẻm vắng. Chiều tối hẻm lại tấp nập người về. Tiếng xe máy, tiếng trẻ con í ới, tíếng thăm hỏi nhau, tiếng động bếp núc quen thuộc… Hẻm như một tổ ong khổng lồ mà mỗi nhà là một ngăn nhỏ, gắn bó với nhau, ấm áp tình người…

Hẻm chợ thì có ở khắp nơi. Thường chợ trong hẻm chỉ đông vào buổi sáng đến trưa thì tan. Hàng thịt cá hàng rau hàng trái cây đủ cả, cũng không thể thiếu vài sạp quần áo giày dép. Chợ cho dân cư trong những hẻm quanh đấy, người bán người mua quen thuộc nên xưng hô dì cháu thân tình, bán mua dễ dàng nhanh chóng, hiếm khi thấy cãi cọ qua lại. Những hẻm chợ này may mắn còn giữ lại ít nhiều “văn hóa chợ xưa”, nơi mà quan hệ bán mua không chỉ là tiền hàng mà còn là tình nghĩa giữa những con người. Có những hẻm chợ nổi tiếng lâu đời vì tập trung bán các món ăn hay các quán nhậu bình dân, đồ ăn ngon, giá rẻ, người mới đến Sài Gòn, người xa Sài Gòn trở về thường hay tới đó, cám giác là lạ quen quen níu giữ nỗi nhớ của nhiều người…

Được hình thành ngẫu nhiên từ đường mòn của làng cổ, hay từ vịệc san lấp ruộng hay kinh rạch trong quá trình cư trú tự phát của cư dân – phần lớn là người nhập cư, hay được quy hoạch theo từng ô phố bàn cờ mang nét đặc trưng của đô thị… mỗi con hẻm Sài Gòn đều có một “đời sống” riêng, là một “tiểu không gian văn hóa” riêng biệt kết tinh bởi sự đa dạng của nguồn gốc, lối sống, nếp sinh họat của dân cư trong hẻm. Tuy nhiên, cũng có những nét chung, đó là đường hẻm mặc nhiên là không gian công cộng. Nơi ấy mọi người có thể sử dụng khi cần thiết nhưng cũng là nơi sinh hoạt chung, liên kết mọi thành viên trong hẻm với nhau. Hẻm cũng có thể là cái sân của nhà biệt thự trong hẻm phố, là hàng hiên của nhà nhỏ trong hẻm xóm ngoằn nghèo. Hẻm như không gian mở rộng của từng ngôi nhà riêng biệt. Không gian văn hóa riêng – chung trong hẻm không bị cắt rời mà linh họat kết nối với nhau, như người Sài Gòn phóng khoáng cởi mở trong giao tiếp mà vẫn tôn trọng khoảng riêng tư của mỗi con người.

Hẻm ở Sài Gòn là một phần quan trọng của “cơ thể” thành phố sống động, cả về không gian địa lý và không gian văn hóa. Từ những mạch máu lớn nhỏ này ngày lại ngày hàng triệu con người hòa mình vào thành phố, như dòng huyết mạch mang lại sinh khí trẻ trung, năng động và tạo nên bản sắc văn hóa Sài Gòn.